İslamda “ıtk” kelimesi, kölelerin özgürlüğüne kavuşmasını ifade eder. Köleliğin tarihçesi, ıtknâme (azat belgesi) ve ıtkinin sosyal etkileri hakkında detaylı bilgi.
İslam tarihinde kölelik önemli bir sosyal gerçeklik olarak var olmuş, ancak kölelerin özgürlüğüne kavuşmasını teşvik eden birçok hüküm getirilmiştir. Bu bağlamda “ıtk” (عتق) kelimesi, bir kölenin özgür bırakılmasını ifade eder. Azat edilen kölelere bu durumu belgeleyen ıtknâme (عتق نامه) adı verilen bir belge verilirdi.
İslam öncesi Arap toplumunda kölelik yaygın bir uygulamaydı. İslam’ın gelişiyle birlikte kölelik kurumu tamamen kaldırılmamış, ancak köleleri özgürlüğe kavuşturmayı teşvik eden kurallar ve düzenlemeler getirilmiştir. Köle azadı, bireysel, toplumsal ve dini bir boyuta sahip olup, birçok ayet ve hadisle desteklenmiştir. Bu yazıda köle azadının yolları, hukuki çerçevesi, toplumsal yansımaları ve İslam dünyasındaki uygulamaları detaylandırılacaktır.
1. Köle Azadının Şekilleri
İslam hukukunda köle azadı birçok farklı yolla gerçekleşebilir. Bu yöntemlerin her biri, hukuki bir dayanağa ve belirli şartlara sahiptir.
1.1. Mal veya Hizmet Karşılığında Azat Edilme (Itk alâ cu’l ya da Itk alâ mal)
Bu yöntemde köle, belli bir bedel veya hizmet karşılığında özgürlüğünü kazanır. Kölenin kendi çalışmaları sonucunda belirli bir miktar para biriktirerek efendisinden özgürlüğünü satın alması mümkündür. Bu uygulama, mükâtebe olarak bilinir ve Kur’an-ı Kerim’de şöyle belirtilmiştir:
“Elinizde bulunan kölelerden mükâtebe olmak isteyenlerle, eğer onlarda bir hayır görüyorsanız, kendileriyle mükâtebe yapın ve Allah’ın size verdiği maldan onlara verin…” (Nur Suresi, 33. ayet)
1.2. Kısmen Azat Edilme (Itk-ı Baz)
Bu yöntemde köle tamamen değil, belirli oranlarda azat edilir. Örneğin, bir kişinin birkaç kölesi varsa, bunlardan bir kısmını özgür bırakabilir ya da kölenin bir uzvu veya belirli bir statüsü serbest bırakılabilir. Ancak, İslam hukukçularına göre tam özgürlük ancak kişinin tamamen serbest bırakılmasıyla mümkündür.
1.3. Tamamen Azat Edilme (Itk-ı Kül)
Bu, en ideal ve teşvik edilen köle azadı biçimidir. Köle hiçbir bedel veya şart koşulmadan özgürlüğüne kavuşturulur. Bu durum, Kur’an ve hadislerde faziletli bir amel olarak övülmüştür:
“Her kim bir mümini köle olarak azat ederse, Allah onun her uzvuna karşılık azat edilen kişinin bir uzvunu cehennem ateşinden kurtarır.” (Buhari, Müslim)
1.4. Şarta Bağlı Azat Edilme (Itk-ı Muallak)
Efendi, belirli bir koşulun gerçekleşmesi durumunda kölesini özgür bırakacağını beyan edebilir. Örneğin, “Eğer Ramazan ayında orucumu eksiksiz tutarsam seni azat edeceğim” gibi bir şart koşulabilir. Şart yerine getirildiğinde köle otomatik olarak serbest kalır.
1.5. Şartsız Azat Edilme (Itk-ı Müneccez)
Bu yöntemde efendi, hiçbir şart koşmaksızın kölesini azat eder. Köle hemen özgürlüğüne kavuşur ve herhangi bir ek yükümlülük altına girmez.
1.6. Belirli Bir Süre Sonra Özgürlüğe Kavuşma (Itk-ı Muzaf)
Bu yöntemde kölenin özgürlüğü belli bir süre sonrasında yürürlüğe girer. Örneğin, “Bu yılın sonunda seni serbest bırakacağım” denebilir. Belirtilen süre dolduğunda, köle tam bağımsız olur.
1.7. Ortak Sahibiyetten Özgürlüğe (Itk-ı Müşterek)
Bir kölenin birden fazla sahibi olması durumunda, her bir ortak hissesine düşen payı azat edebilir. Eğer ortaklardan biri kendi hissesini azat ederse, diğer hissedarların da köleyi tamamen özgür bırakmaları önerilir.
2. İtkname: Köle Azadının Belgesi
Azat edilen kölelere ıtkname (عتق نامه) adı verilen bir belge verilirdi. Bu belge, kölenin artık hür bir insan olduğunu resmi olarak belgelerdi. İtkname, kölenin toplumsal statüsünü güvence altına alır ve onun haklarını koruma altına alırdı.
3. İslam’da Köle Azadının Teşvik Edilmesi
İslam, köle azadını teşvik eden birçok hüküm ve uygulama getirmiştir:
- Keffâret olarak köle azadı: Birçok dini hatanın affedilmesi için köle azat etmek gerekirdi (örneğin, kasıtsız adam öldürme, yemin bozma, Ramazan orucunu kasıtlı olarak bozma gibi durumlar).
- Zekât fonlarının köle azadı için kullanılması: Zekâtın harcanabileceği sekiz sınıftan biri, köleleri özgürlüğe kavuşturma amacıyla fon sağlamaktır.
- Peygamber Efendimizin uygulamaları: Hz. Muhammed (sav) birçok köleyi özgürlüğüne kavuşturmuş, sahabelerine de aynı davranışı tavsiye etmiştir.
4. İslam Dünyasında Köle Azadı Uygulamaları
İslam tarihi boyunca köle azadı geniş çapta uygulanmıştır:
- Emevîler ve Abbasîler Dönemi: Devlet adamları ve zengin Müslümanlar büyük gruplar halinde köle azat etmiştir.
- Osmanlı Devleti: İslam hukukuna uygun olarak kölelik kurumu sürdürülmüş, ancak kölelerin özgürlüğe kavuşturulması teşvik edilmiştir. Osmanlı’da “azatlı köle” statüsü, kölelere belirli ayrıcalıklar kazandırmıştır.
- Endülüs ve Kuzey Afrika: Kölelik nispeten daha hafif kurallar altında devam etmiş, özgür bırakılan köleler hızla topluma entegre edilmiştir.
5. Sonuç
İslam, köleliğin tamamen kaldırılmasını hedeflememiş ancak kölelerin özgürlüğe kavuşturulmasını teşvik eden birçok hukuki ve ahlaki düzenleme getirmiştir. Köle azadı, bireyin özgürlüğüne kavuşmasını sağlarken, toplumsal dayanışmayı ve adaleti de güçlendiren bir uygulama olmuştur. İtk uygulamaları, İslam toplumlarında köleliğin zamanla ortadan kalkmasını sağlayan önemli bir adım olarak değerlendirilmiştir.
